Inleiding en context

Hallo allemaal, het is alweer een nieuwe maand op deze vrijdag 1 maart 2024. Ik begin met een mooi liedje: https://www.youtube.com/watch?v=RrDsSPtZOu4 En die nieuwe maand start ook met een prima ´kennisparel´ in jullie mailbox. Het betreft de vanochtend om 09:30 verschenen Veiligheidsmonitor 2023, vers van de pers. Ter informatie heb ik twee persberichten bijgesloten naar aanleiding van het verschijnen van de Veiligheidsmonitor. Ik voeg het eigenlijke rapport niet bij vanwege de grootte van het bestand. Wie het wil lezen kan het rapport downloaden via onderstaande link.

De Veiligheidsmonitor is een grootschalig enquêteonderzoek onder de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder naar onder meer leefbaarheid, veiligheidsbeleving en slachtofferschap van criminaliteit. Dit onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Justitie en Veiligheid en het Centraal Bureau voor de Statistiek. Deze rapportage bevat (trend)cijfers voor Nederland als geheel, en ook uitsplitsingen naar politieregio’s en de (middel)grote gemeenten en naar persoonskenmerken.

Hoe ervaren Nederlanders de leefbaarheid van hun woonomgeving? Voelen zij zich er veilig? Hoe vaak zijn ze slachtoffer van criminaliteit? Wat vinden ze van het functioneren van de politie? En welke maatregelen nemen ze om criminaliteit te voorkomen? De cijfers zijn gebaseerd op een grootschalige enquête onder de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder. In 2023 hebben ruim 180 duizend personen de vragenlijst ingevuld. Dit grote aantal respondenten – de Veiligheidsmonitor is qua steekproefomvang één van de grootste slachtofferenquêtes ter wereld – maakt het mogelijk om tot op een gedetailleerd niveau betrouwbare uitspraken te doen over de veiligheid in Nederland.

De Veiligheidsmonitor wordt sinds 2005 jaarlijks en vanaf 2017 tweejaarlijks gehouden. Nadat in 2012 voor de laatste keer een revisie van het onderzoek had plaatsgevonden achtten de opdrachtgevers van de Veiligheidsmonitor (het ministerie van Justitie en Veiligheid en het CBS) en de partners (gemeenten, politie, WODC) het noodzakelijk om de opzet en inhoud van de Veiligheidsmonitor in 2021 opnieuw tegen het licht te houden. Het onderzoeksterrein is immers continu in beweging: nieuwe vormen van criminaliteit ontstaan en ontwikkelen zich steeds sneller (denk aan online criminaliteit) en in het verlengde daarvan verandert ook de behoefte aan informatie vanuit bestuur en beleid.

De vragenlijst van de Veiligheidsmonitor 2023 is weinig veranderd ten opzichte van die van 2021. Er is alleen een nieuw thema (ervaringen met controle door de politie) toegevoegd, het vragenblok over discriminatie is uitgebreid, en bij de achtergrondkenmerken zijn vragen over geslachtsregistratie, genderidentiteit en intersekse, toegevoegd. Dat betekent dat de cijfers van 2023 goed vergelijkbaar zijn met die van twee jaar eerder.

De Veiligheidsmonitor bevat niet alleen cijfers over Nederland als geheel maar ook over de regio’s van ons land. Er worden uitkomsten gepresenteerd voor de 10 regionale eenheden, 43 districten en 166 basisteams van de politie en voor de 55 grootste gemeenten van ons land met meer dan 70 duizend inwoners.

De cijfers van de Veiligheidsmonitor 2021, zoals die over overlast- en veiligheidsbeleving en slachtofferschap van criminaliteit, hebben betrekking op de coronaperiode, toen beperkende maatregelen golden. Het ligt voor de hand dat dit invloed heeft gehad op de uitkomsten van 2021. Het slachtofferschap van traditionele criminaliteit was bijvoorbeeld in 2021 het laagst in 10 jaar. De cijfers in de Veiligheidsmonitor 2023 hebben betrekking op de periode na corona. Hiermee dient rekening gehouden te worden in de interpretatie van ontwikkelingen tussen de jaren 2021 en 2023.

Bron

Akkermans, Math, Elianne Derksen, Mathilde Kennis, Rianne Kloosterman & Elke Moons (maart 2024). Veiligheidsmonitor 2023. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek / Ministerie van Justitie en Veiligheid, 118 pp. https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2024/09/veiligheidsmonitor-2023

Samenvatting

In 2023 werden 551 duizend personen voor deelname aan de Veiligheidsmonitor benaderd. In totaal hebben ruim 180 duizend personen meegedaan, waarvan bijna 76 duizend in het vaste deel en 106 duizend in de lokale oversampling. Het landelijke responspercentage bedroeg 33,1 procent. De responspercentages lopen uiteen van 27,0 procent in de regionale eenheid Amsterdam tot 37,3 procent in Oost-Brabant.

Voor de Veiligheidsmonitor is een gestandaardiseerde vragenlijst ontwikkeld. De vragenlijst is modulair opgebouwd en bevat de volgende vraagblokken:

1. Leefbaarheid woonbuurt

2. Beleving overlast in de buurt

3. Veiligheidsbeleving

4. Slachtofferschap van criminaliteit (zowel traditioneel als online) en aangiftegedrag

5. Tevredenheid laatste politiecontact

6. Oordeel functioneren politie in de buurt

7. Oordeel functioneren politie algemeen

8. Oordeel functioneren gemeente

9. Procedurele rechtvaardigheid

10. Preventie

11. Respectloos gedrag

12. Achtergrondkenmerken.

Voor deelnemers aan de Veiligheidsmonitor die gebruik maken van lokale oversampling is aan het eind van de vragenlijst enige vrij ruimte beschikbaar voor eigen vragen passend binnen de thematiek van de Veiligheidsmonitor.

Een aantal uitkomsten

Het aantal mensen dat in 2023 aangaf slachtoffer te zijn geweest van traditionele criminaliteit, zoals geweld, diefstal en inbraak, en vernielingen, is na een jarenlange daling voor het eerst weer toegenomen. 20 procent van de Nederlanders is in 2023 jaar slachtoffer geworden van een of meerdere vormen van traditionele criminaliteit. In 2021 was dit 17 procent. Per categorie van veel traditionele criminaliteit kunnen onder andere de volgende constateringen worden gedaan:

• 11 procent is in 2023 slachtoffer geworden van vermogensdelicten. In 2021 was dit 9 procent;
• In 2023 geeft 7 procent van de ondervraagden aan slachtoffer te zijn geweest van vernielingen, in 2021 was dit 6 procent;
• 6 procent van de Nederlanders was in 2023 slachtoffer van geweldsdelicten, tegenover 5 procent in 2021.

Het slachtofferschap van online criminaliteit (online oplichting en fraude, hacken, online bedreiging en intimidatie, overige online delicten) is in vergelijking met 2021 gedaald, van 17 naar 16 procent. Slachtofferschap van hacken is afgenomen ten opzichte van 2021, de andere online delicten (online oplichting en fraude, online bedreiging en intimidatie) zijn nauwelijks veranderd.

Over onveiligheidsgevoelens meldt de Veiligheidsmonitor 2023 onder andere de volgende bevindingen:

• In 2023 voelde 35 procent van de Nederlanders zich wel eens onveilig in het algemeen. Dat is meer dan in 2021 (33 procent). 2 procent voelt zich vaak onveilig. Dit is vergelijkbaar met twee jaar eerder.
• 15 procent van de bevolking voelde zich wel eens onveilig in de eigen buurt. Ook dat is meer dan in 2021 (14 procent). 2 procent voelt zich vaak onveilig in de buurt, iets meer dan twee jaar eerder.

In 2023 deed 32 procent van de slachtoffers van traditionele criminaliteit aangifte van wat hen overkomen was. 37 procent deed een melding. In 2021 waren deze percentages respectievelijk 33 en 38 procent.

Van alle slachtoffers van online criminaliteit deed 17 procent aangifte bij de politie. 46 procent van de slachtoffers van dit type criminaliteit deed een melding bij een instantie. In 2021 was dit respectievelijk 19 en 47 procent.

Ruim een op de tien van de Nederlanders zegt zich in de afgelopen 12 maanden gediscrimineerd te hebben gevoeld. Dat is evenveel als in 2021. 11 procent van de mensen die zich in 2023 gediscrimineerd voelden hebben dit gemeld bij een of meer instanties. Dat is iets vaker dan in 2021 (9 procent).

Van de ondervraagde mensen is 68 procent (zeer) tevreden over het laatste politiecontact in de gemeente, iets meer dan in 2021 (67 procent). De tevredenheid met het functioneren van de politie in de buurt is iets gedaald ten opzichte van 2021 (van 37 naar 36 procent). Bijna 1 op de 3 is (zeer) tevreden over de zichtbaarheid van de politie in de buurt. De tevredenheid over de zichtbaarheid van de politie in de buurt is in 2023 iets lager dan twee jaar eerder.

In de Veiligheidsmonitor 2023 is voor het eerst gevraagd naar ervaringen met controles door de politie:

• 8 procent van de Nederlanders is de afgelopen 12 maanden door politie gecontroleerd. Mannen worden twee keer zo vaak gecontroleerd als vrouwen, en 15- tot 25-jarigen ruim vijf keer zo vaak als 65-plussers. Mensen met een niet-Nederlandse herkomst zeggen vaker dat ze gecontroleerd zijn door de politie dan mensen met een Nederlandse herkomst. Wanneer rekening gehouden wordt met geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en stedelijkheid van de woongemeente, worden de verschillen kleiner, maar ze blijven bestaan.
• 80 procent van de gecontroleerde mensen geeft aan dat de controle rustig, respectvol en correct is verlopen. Vooral mensen die in Nederland geboren zijn, maar hun ouder(s) niet, geven dit minder vaak aan.
• Ongeveer een op de tien personen die gecontroleerd is, heeft het gevoel dat afkomst, huidskleur of uiterlijk aanleiding vormde voor de controle. Van de mensen met Nederlandse herkomst denkt 4 procent dit. Van de mensen die in Nederland zijn geboren, maar hun ouder(s) in Marokko, is dat 35 procent, en van de mensen geboren in Nederland, maar hun ouder(s) in Turkije of Suriname, 31 procent.

Aangezien dit onderwerp in 2023 voor het eerst is gemeten, kan nog niet gezegd worden of er sprake is van een stijging of daling ten opzichte van eerdere jaren.

Het beeld over de middellange termijn laat het volgende zien:

• Tussen 2005 en 2023 is er in totaliteit een daling van 53 procent te zien van slachtofferschap van traditionele criminaliteit. Tussen 2005 en 2021 liet het slachtofferschap van traditionele criminaliteit, enkele fluctuaties uitgezonderd, een dalende trend zien. Vanaf 2021 is er sprake van een stijging, vooral relatief sterk bij de geweldsdelicten. Het sterkst afgenomen over de hele periode 2005-2023 is het slachtofferschap van vermogensdelicten. Dit is met 59 procent gedaald, gevolgd door vernielingen (48 procent) en geweldsdelicten (27 procent).
• De algemene veiligheidsbeleving heeft zich tussen 2005 en 2023 per saldo gunstig ontwikkeld. In totaliteit zijn de algemene onveiligheidsgevoelens in deze periode met 30 procent afgenomen. De daling van de onveiligheidsgevoelens was het sterkst in de periode 2005-2008. Tussen 2019 en 2021 is het beeld stabiel, daarna is er een stijging.
• De buurt gerelateerde onveiligheidsgevoelens (gemeten vanaf 2008) laten na een aanvankelijke stijging tussen 2008 en 2009 een fluctuerend beeld zien tot ongeveer 2015. Daarna is er een dalende trend zichtbaar die vanaf 2019 ombuigt in een stijgende trend. Ten opzichte van 2008 zijn de onveiligheidsgevoelens in de buurt in totaliteit met 5 procent afgenomen.
• In de periode van 2005-2023 is te zien dat de tevredenheid over het contact met de politie in de gemeente tussen 2010 en 2019 is gestegen, daarna is ze min of meer gelijk gebleven. Ook de tevredenheid over het functioneren van de politie in de buurt is tussen 2010 en 2019 – zij het iets minder sterk – gestegen, daarna is deze afgenomen. Over de hele periode 2005-2023 gezien is de tevredenheid over het contact met de politie in de gemeente met 20 procent toegenomen en de tevredenheid over het functioneren van de politie in de buurt met 6 procent.

In de Veiligheidsmonitor worden de meest voorkomende vormen van traditionele criminaliteit en cybercrime waar mensen slachtoffer van kunnen worden gemeten. Buiten beschouwing blijven misdrijven die qua aantallen minder voorkomen en de gemiddelde burger doorgaans niet direct raken, zoals ondermijnende georganiseerde misdaad zoals drugscriminaliteit, corruptie, mensenhandel, fraude, en witwassen. Deze vormen van criminaliteit hebben echter wel een grote maatschappelijk impact.

Afsluitend

We kennen in Nederland een lange traditie met de afname van zogenaamde slachtofferenquêtes, die werden al medio jaren ´70 van de vorige eeuw afgenomen en destijds gepubliceerd door het Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatiecentrum (WODC) van het ministerie van Justitie. De Veiligheidsmonitor die vandaag is gepubliceerd is daar een afgeleide van. Het is relatief één van de meest omvangrijke slachtofferenquêtes ter wereld. Een geweldige bron van kennis voor iedereen in Nederland die zich met criminaliteit en rechtshandhaving bezig houdt. Daar mag je best wel een beetje trots op zijn, op die traditie en de publicatie zelf. En dit jaar is ook sprake van een jubileum: de Nederlandse slachtofferenquête bestaat dit jaar 50 jaar. Het WODC was destijds in 1974 de initiator van de uitvoering van de eerste Nederlandse slachtofferenquête: https://repository.wodc.nl/handle/20.500.12832/957