Inleiding

Goede morgen allemaal op deze vrijdag 11 oktober 2024. In principe stuur ik op vrijdag geen ´kennisparels´ maar vandaag maak ik een uitzondering. Ik begin met een ´hard liedje´: Inderdaad, de minder draagkrachtigen worden significant vaker slachtoffer van het huidige oorlogsgeweld: https://www.youtube.com/watch?v=TWrJAaUU1r8 ´kill the poor´. Maar nu naar de ´kennisparel´ van vandaag, die betreft de nieuwste editie van de cijferbijbel rond criminaliteit en rechtshandhaving. De laatste editie van de jaarlijkse publicatie Criminaliteit en rechtshandhaving (C&R) is sinds gisteren weer beschikbaar. C&R is in 1999 door Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum en Centraal Bureau voor de Statistiek opgezet. Sinds 2011 werkt de Raad voor de rechtspraak (Rvdr) aan deze publicatie mee en in de bijgesloten editie C&R 2023 ook de politie en het Openbaar Ministerie, waardoor de expertise verder is verbreed. C&R 2023 omvat de strafrechtsketencijfers en beschrijft de ontwikkelingen in de vorm van jaarcijfers. Wat zich qua ontwikkelingen afspeelt in de afzonderlijke maanden binnen het jaar blijft daarmee buiten beeld.

De bijgesloten 22e editie – Criminaliteit en rechtshandhaving 2023 – brengt de periode 2013 tot en met 2023 in kaart. C&R beoogt ontwikkelingen in en samenhangen tussen criminaliteit en rechtshandhaving periodiek en systematisch in kaart te brengen. De publicatie biedt statistische informatie ter ondersteuning van de beantwoording van vragen op het gebied van criminaliteit en rechtshandhaving en is bedoeld als statistisch naslagwerk. Deze C&R 2023 editie is vergelijkbaar met de vorige editie en bevat kernstaten en figuren met daarbij bondige teksten.

De onderliggende gegevens zijn in de vorm van Excel-tabellen digitaal te raadplegen via de website van het WODC, met daarin ook gegevens van vóór 2010. Ooit lang geleden in 1996 brachten collega´s van mij en ondergetekende het ´prototype´ van C&R op de markt, die kun je hier nog raadplegen: https://www.researchgate.net/publication/307483658_Crime_and_Law_Enforcement_About_victims_offenders_and_criminal_law Maar goed dat is om het collectieve geheugen even op te poetsen. Laten we nu naar de ´cijferbijbel van criminaliteit en rechtshandhaving´ gaan. Wat zijn daar de meest belangrijke bevindingen op statistisch gebied rond de ontwikkeling van criminaliteit en de rechtshandhaving?

Bron

Moolenaar, D.E.G. (Eindredactie) (oktober 2024). Criminaliteit en rechtshandhaving 2023: Ontwikkelingen en samenhangen. Den Haag: Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum, 142 pp. https://repository.wodc.nl/handle/20.500.12832/3398

Samenvatting

Met dank aan de opstellers van het rapport die de volgende selectie hebben gemaakt van een aantal in het oog springende bevindingen:

De strafrechtsketen voor misdrijven

De strafrechtsketen voor misdrijven fungeert als een trechter: in elke fase van de keten vindt een selectieproces plaats. Slachtoffers ondervinden veel delicten, waaronder in 2023 bijna 6 miljoen traditionele delicten, zoals geweld, vernieling en vermogensdelicten. Slechts een deel daarvan wordt gemeld bij een opsporingsinstantie. Het grootste gedeelte van de misdrijfzaken stroomt de strafrechtsketen in bij de politie. In 2023 werden door de politie 807.000 misdrijven geregistreerd. Overigens kunnen dit ook zaken zonder slachtoffer zijn. Een klein deel van de misdrijven stroomt via de bijzondere opsporingsdiensten of buitengewone opsporingsambtenaren direct in bij het Openbaar Ministerie. In 2023 heeft de politie ongeveer 257.000 verdachten geregistreerd, waarvan slechts een klein deel direct een sanctie krijgt, namelijk 5.000 in 2023 (strafbeschikking of Halt-verwijzing). De meesten stromen door naar het OM. Het OM kan een sanctie opleggen (51.000 in 2023 in de vorm van een transactie, strafbeschikking of voorwaardelijk sepot), seponeren of dagvaarden of oproepen (na verzet tegen een strafbeschikking). Als er wordt gedagvaard of opgeroepen, legt de rechter in de meeste gevallen een sanctie op (65.000 in 2023).

In de periode 2013 tot en met 2023 daalde het geschatte aantal door burgers ondervonden traditionele delicten met 29% terwijl de door de politie geregistreerde criminaliteit met 27% daalde. Maar in het laatste jaar (2022-2023) is de geregistreerde criminaliteit vrijwel gelijk gebleven. Het aantal registraties van verdachten daalde in de periode 2013-2023 met 26% terwijl de instroom OM daalde met 15%. Deze daling is deels het gevolg van de COVID-19 maatregelen. Ook in het laatste jaar (2022-2023) zien we een daling in het aantal geregistreerde verdachten (-2%) en in de instroom bij het OM (-3%). Wel is het verschil tussen het aantal geregistreerde verdachten en de instroom bij het OM langzamerhand kleiner geworden met de kanttekening dat in deze periode de wijze waarop met sepots wordt omgegaan is gewijzigd. Het aantal zaken waarin wordt gedagvaard of opgeroepen (na verzet tegen strafbeschikking) is in de periode 2013-2023 met 18% gedaald, maar in het laatste jaar (2022-2023) met 2% gestegen. Het totale aantal sancties, overeengekomen met/opgelegd door politie, OM en rechter daalde tussen 2013 en 2023 met 37%.

De strafrechtsketen voor misdrijven bij minderjarigen

Ook bij minderjarigen is er sprake van een selectie-effect in elke fase van de keten. In 2023 heeft de politie ongeveer 27.100 minderjarige verdachten geregistreerd, waarvan slechts een klein deel direct een sanctie krijgt, namelijk 5.100 in 2023 (voornamelijk Halt-verwijzing). Van de resterende verdachten stromen de meesten door naar het OM. Het OM kan een sanctie opleggen (2.500 in 2023 in de vorm van een transactie, strafbeschikking of voorwaardelijk sepot), onvoorwaardelijk seponeren of dagvaarden of oproepen (na verzet tegen een strafbeschikking). Als er wordt gedagvaard of opgeroepen, legt de rechter in de meeste gevallen een sanctie op (3.400 in 2023).

Het aantal registraties van minderjarige verdachten daalde in de periode 2013-2023 met ruim 34%. Deze daling is sterker dan die van de registraties van het totale aantal verdachten (-26%). Het aandeel minderjarige verdachten binnen het totale aantal verdachten nam af van 12% in 2013 naar 11% in 2023. In het laatste jaar (2022-2023) daalt het aantal registraties van minderjarige verdachten sterker dan het totale aantal verdachten (-7% tegen -2%). Bezien over de totale periode 2013-2023 daalde de instroom van minderjarigen bij het OM met 30%. In het laatste jaar (2022-2023) is de instroom bij het OM gestegen met 2% ondanks de daling van het aantal minderjarige verdachten. Het aantal zaken waarin wordt gedagvaard of opgeroepen (na verzet tegen strafbeschikking) is in de periode 2013-2023 met 29% gedaald, maar in het laatste jaar (2022-2023) met 14% gestegen. Het aantal sancties van politie, OM en rechter tezamen daalde over de periode 2013-2023 met 49%.

De strafrechtsketen voor overtredingen

Het trechtereffect in de strafrechtsketen voor misdrijven is bij overtredingen minder goed zichtbaar. In 2023 werden 444.000 melding van overlast geregistreerd door de Politie. Hoeveel meldingen er bij andere instanties binnengekomen zijn is niet bekend. In totaal zijn er 219.000 sancties door de politie en de Rijksdienst voor het wegverkeer (RDW) opgelegd voor strafrechtelijke overtredingen. Het merendeel wordt met een transactie of een strafbeschikking afgedaan. Een deel stroomt door naar OM. Daarnaast kunnen bijzondere opsporingsdiensten of buitengewone opsporingsambtenaren ook overtredingen insturen naar het Openbaar Ministerie. De totale instroom bij het OM betrof in 2023 144.000 zaken. Het OM kan een sanctie opleggen (50.000 in 2023 in de vorm van een transactie, strafbeschikking of voorwaardelijk sepot), onvoorwaardelijk seponeren of dagvaarden of oproepen (na verzet tegen een strafbeschikking). Als er wordt gedagvaard of opgeroepen, legt de rechter in de meeste gevallen een sanctie op (44.000 in 2023). Naast de strafrechtelijke sancties zijn er in 2023 ook bijna 8,5 miljoen WAHV-beschikkingen opgelegd, wat een daling is van 18% ten opzichte van 2013, maar een stijging van 4% ten opzichte van 2022. Daarnaast zijn er in 2023 ook minimaal 31.000 bestuurlijke strafbeschikkingen opgelegd.

Het aantal geregistreerde strafrechtelijke overtredingen daalde in de periode 2013-2023 met 6%, hoewel het aantal meldingen van overlast sterk is gestegen (52%). Maar in het laatste jaar (2022-2023) was er een stijging van het aantal geregistreerde strafrechtelijke overtredingen (2%), terwijl de meldingen van overlast juist gedaald zijn (-4%). De instroom bij het OM steeg over de hele periode met 43% en in het laatste jaar (2022-2023) met 9%. Het aantal zaken waarin wordt gedagvaard of opgeroepen (na verzet tegen strafbeschikking) is in de periode 2013-2023 met 24% gestegen. In het laatste jaar (2022-2023) was de stijging 11%. Het aantal sancties van politie, OM en rechter tezamen daalde over de periode 2013-2023 met 17%.

Uitgaven aan sociale veiligheid

In 2023 is bijna 19 miljard euro uitgegeven aan sociale veiligheid, te weten alle activiteiten die tot doel hebben criminaliteit, verloedering en overlast te voorkomen of te bestraffen en onveiligheidsgevoelens weg te nemen. Gecorrigeerd voor inflatie is dit een stijging van 12% ten opzichte van 2013 en een stijging van 2% ten opzichte van 2022. Als wordt gecontroleerd voor bevolkingsgroei dan laten de voor inflatie gecorrigeerde cijfers een stijging zien van 6% ten opzichte van 2013 en een stijging van minder dan 1% ten opzichte van 2022. Als wordt gecontroleerd voor de groei van de economie (i.h.b. bruto nationaal product) dan laten de voor inflatie gecorrigeerde cijfers een daling zien van 7% ten opzichte van 2013 en een stijging van 2% ten opzichte van 2022.

In tegenstelling tot het aantal personen/zaken/dossiers in de strafrechtsketen vertonen de uitgaven aan sociale veiligheid meer een zandloperpatroon. Aan het begin en aan het einde van de keten zijn de uitgaven hoog, maar middenin zijn de uitgaven relatief laag. Het minst wordt echter uitgegeven aan slachtofferondersteuning. Maar de uitgaven aan slachtofferondersteuning hebben wel de grootste ontwikkeling doorgemaakt. De uitgaven aan preventie, opsporing, berechting en tenuitvoerlegging zijn in de periode 2013-2023 geleidelijk gestegen.

Afsluitend

Beleid en praktijk zijn uiteraard gediend met tijdige signalering van trends en ontwikkelingen in de criminaliteit. De publicatie van C&R is hierbij een belangrijke primaire bron. Wat geconcludeerd kan worden is dat het de afgelopen 20 jaar goed gaat met de criminaliteitsontwikkeling in Nederland. De vlag kan wat mij betreft uit. De vraag die dan beantwoord moet worden is uiteraard hoe die daling en ontwikkeling is te verklaren. Welke duiding kunnen we daaraan geven? De publicatie C&R gaat daar niet op in, het is namelijk een statistisch naslagwerk. Je zou daarom verwachten dat de vele criminologen in Nederland, maar ook andere wetenschapsdisciplines, zich met die verklaringen bezig houden. Wat echter opvalt is dat die verklaringen slechts beperkt zijn terug te vinden in de criminologische vakliteratuur. In een eerdere publicatie noemde ik dit gebrek aan aandacht voor de verklaring van de daling van criminaliteit ´Criminology’s Dirty Little Secret´:  https://www.researchgate.net/publication/316968064_Criminology’s_Dirty_Little_Secret_Hoe_de_daling_van_de_criminaliteit_bijna_geheel_voorbijging_aan_de_Nederlandse_criminologie In die bijdrage wordt getracht om op basis van de internationaal beschikbare kennis verklaringen te geven waarom de criminaliteit zo gedaald is. Ook om van te leren, want, ´what goes down, goes up´. 

Ten slotte verwijs ik de lezers naar deze presentatie: https://www.researchgate.net/publication/342803309_Het_beeld_van_de_criminaliteit_in_Nederland_anno_2024_Trends_achtergronden_en_verklaringen Veel criminologen zijn geïntrigeerd door de oorzaken voor het ontstaan van criminaliteit. Die willen ze op verschillende manieren in kaart brengen. Het lijkt alsof criminologen vooral georiënteerd zijn op verklaringsmodellen voor het ontstaan van criminaliteit: waarom plegen mensen criminaliteit, wat drijft ze en wat weerhoudt hen? Maar waar ze grote moeite mee hebben is om verklaringen te bieden voor de gebleken daling van de criminaliteit. Waarom is die de afgelopen jaren zo spectaculair gedaald? In Nederland is sinds 2002 sprake van een significante daling van de criminaliteit. Het totaal aantal geregistreerde misdrijven is in 2023 ten opzichte van 2002 met 43 procent omlaaggegaan. En dat is toch prima nieuws om deze ´kennisparel´ mee af te sluiten.

In 18 jaar tijd zien we dat het totale slachtofferschap met 53 procent daalt. Onder jongeren is de daling van het totale slachtofferschap nog omvangrijker. Die doet zich zowel voor bij vermogenscriminaliteit (autodiefstal, woninginbraak, autokraak, winkeldiefstal, straatroof en zakkenrollerij) als geweldscriminaliteit (mishandeling, seksueel geweld, verkrachting, moord en doodslag). Opvallend is de sterke daling tussen 2006 en 2023 van het aantal volwassen en jeugdige verdachten in Nederland, met respectievelijk bijna 50 en 70 procent. De afname van criminaliteit zien we in een groot deel van de geïndustrialiseerde wereld. Daarbij zijn er overeenkomsten in de omvang en achtergrond van de criminaliteitsdaling tussen verschillende landen. De presentatie gaat in op de verklaringen die ten grondslag liggen aan de geobserveerde daling in de criminaliteit. Tevens wordt een aantal voorbeelden gepresenteerd van effectieve maatregelen om criminaliteit te voorkomen. En dat is toch positief nieuws om deze ´kennisparel´ mee af te sluiten. Prettig weekeinde.